курсовая работа

оценка 5. ...

. Нарықтық экономикадағы дебиторлық берешектің мәні мен маңызы
1.1 Дебиторлық берешектің мазмұны....................................................................
1.2«ҚАЗҚҰРЫЛЫССЕРВИС» акционерлік қоғамының экономикалық сипаттамасы................................................................................................................
1.3 Ұйымның есеп саясаты...................................................................................
ІІ. Дебиторлық берешек есебі............................................................................
2.1 Дебиторлық берешек есебінің ұйымдастырылуы...........................................
2.2 Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі......
2.3 Басқа да дебиторлық берешектің есебі.............................................................
ІІІ. Дебиторлық берешек аудиті.
3.1 Дебиторлық берешек аудитінің бағдарламасы, мақсаты...............................
3.2 Дебиторлық берешек аудиті.............................................................................
3.3 Қоғамның дебиторлық берешегін талдау.......................................................

Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстанның ілгері дамуының жаңа қадам алдындағы әлемдегі анағұрлым бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына ену стратегиясы» Жолдауында атап өткендей, заманға сай, бәсекеге қабілетті және ашық нарықтық экономика – бұл өркендейтін және қарқынды дамып келе жатқан қоғамның іргетасы. Қазақстанның әлемдегі анағұрлым бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына енуге жылжыуындағы бастысы – әлемдік экономикаға интеграциялау. Осыған байланысты мемлекеттің даму үрдісінде ерекше өзектілікке бухгалтерлік есеп жүйесін жетілдіру, халықаралық бухгалтерлік есеп жүйесін дамыту және жетілдіру мәселесі ерекше орын алады.
Заманауи экономикалық жағдайда бухгалтерлік есеп әрбір кәсіпорынның қызметінде елеулі роль атқарады. Ол – кәсіпорындардың қаржылық есептілікте рін дайындайтын ақпараттық база болып табылады.

332
727
13
Есептелген дивидент және пайыз сомасы есеп айырысу сомасына келіп тұсті
441
332
14
Жұмысшылармен қызметкерлеге іс–сапары және басқада мақсаттар үшін кассадан берілген сома
333
451
15
Жұмысшылар мен қызметкерледің ұйым кассына бұрын аванс ретінде алған сомаларын жұмсалғаннан қалған артық сомасын төлегені
451
333
16
Алдағы кезеңнің жал төлемі есеп айырысу шотынан аванс ретінде алдын ала аударылды
342
441
17
Жабдықтаушыларға олардан алдағы уақытта алынатын тауарлар үшін аударылған аванс сомасы
352
441
18
Аванс ретінде жабдықтаушыларға алдын ала аударылған сомалардың пайдаланбаған бөлігі қайтарылды
423 441
351 352
19
Бұрын төленген аванс сомасы есебінен мердігерлеге қарыз сома өтелді
671
351
20
Сақтандыру полисын алу үшін есеп айырысу шотынантөленген сома
341
441
302 «Алынған вексель»шотында жөнелтілген тауарлар үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептеледі.
Пайыздық вексель
Пайыздық емес вексель
«Вексель бойынша алынатын пайызы» деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін.
«вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген(дисконт)»
«Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт)».
Пайыздық вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде, олардың алған кезінде келесі қалыпта көрініса табады:
Пайыздық вексель – алғашқыда марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы ретінде есептелінеді;
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың кредиті бойынша көрсетіледі;
Содан соң есепті кезең барысында үлесіне сай есептелген пайыз сомасы табысқа жатқызылады;
611 шоттың дебетімен 724 шоттың кредитінде көрініс табады.
Пайызсыз вексельдің одан айырмашылығы – 302 шоттың 3-ші субшоттының дебетінде және 611 шоттың кредитінде көрсетіледі, 611 шоттың дебетімен 724 шоттың кредитінде көрініс табады.
Есеп кеңсесінің вексельді берумен байланысыты операцияларының есебі. Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель сомасын алғаннан кейін банкіге берілген вексельдің индосаменті бойынша жүзеге асырылады. Банкіде жасалған мұндай операциялар, әдетте марапатталады (дисконт), сондықтан оны вексельді сату деп те қарастыруға болады. Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын алуды топшылайды, сондай ақ ол индоссанқа регрессияны қоюына құқы бар. Ал бұл индоссанттың банк алдында жауапты екенін білдіреді.
Форфейтинголық операциялардың есебі. Форфейтинголық қызмет факторингалық операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық – бұл өніміді сатып алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып алғандығын білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинг шарты бойынша өнімді сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылық дельдалға (форфейраторға) қайта жүктейді, ал ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын шегеріп, қалған сомасын бірден төлейді. Бұндай қоржындық вексель бірақ рет жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір қалыпты болып келеді. Форфейтінгінің жай вексель есебінен айырмашылығы: мұнда дебитьорлық қарызбен байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне тиеді, яғни вексель бойынша қайта жүктеу процесі жүреді.
Өтелу мерзімі өтіп кеткен барлық дебиторлық қарыздар және де сот шешімдері бойынша үмітсіз деп танылған сомасы 821 шоттың дебеті бойынша және 302 шоттың кредиті бойынша есептен шығарылады. Вексель бойынша өтеу мерзімі өтіп кеткен болып мына деңгейдегілер жатады:
Төлеу күнінен бастап санағанда акцептантқа қарсы аудармалы вексельден шығатын талап ету мерзімі үш жылдан асса;
Қарсылық білдіру күнінен бастап санағанда индосанттарға қарсы вексель ұстаушылардың талап ету мерзімі бір жылдан асса;
Индосант вексельге төлеген күнінен бастап санағанда индосанттар бір-біріне қарсы болған жағдайда болған олардың талап ету мерзімі 6 айдан асса.
303 «Басқа да» шоты бойынша қоғам мынандай дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы қажет.
301 – шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот фактуралардың әрқайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып алушылардың төлеу мерзімі өтпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген берешегі жөнінде;
302 – шоты бойынша, төлеу мерзімі өтпеген вексельдермен, банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша қаражаты мерзімінде түспеген вексельдермен қамтамасыз етілген берешек жөнінде деректер алуды қамтамасыз етуге тиіс.
2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу
Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі. Сатылған өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтердің сату құнына 301-ші шоты дедеттеледі де, 701 «Сатылған дайын өнімнен түскен табыс», 702 «Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс» және басқа шоттары кредиттелінеді.
Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды сатқан кезде жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге қосымша құн салығына 301 шоты дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі. Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілгекн есеп айырысу – төлем құжаттарын төлегеніне қарай 433 «Валюталық шотындағы нақты ақша», 441 «Есеп айырысу шотындағы нақты ақша», 451 «Кассадағы нақты ақша» шоттары дебеттеледі де 301 «Алынуға тиісті қарыздар» шоты кредиттеледі. Жабдықтаушы кәсіпорындарының бухгалтериясы бұрыныпақ төленген авансты есепке алынады да, ол: 661 және 662 шоттарының дебеті және 301 –ші шотіның кредиті бойынша көрініс табады. 303 шоты әрбір дебитор немесе келісім – шарт бойынша, яғни есеп айырысуды жүзеге асыруына қарап жүргізіледі.
Аванс тек басшының жарлығымен және нақты қажеттілік жеткен кезде есеп беруге тиісті адамдарға және қызмет бабымен жіберілетін тұлғаларға беріледі. Есеп беруі тиісті адамдарға берілген сомалар оны қуаттайтын құжаттарының негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға тапсырады.Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, соннаң соң оларды субъектінің басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оларға қоса тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.
Жоғалту мен кем шығудың есебі субъектінің шаруашылық қызметінің процесінде әртүрлі жоғалтулар мен кем шығулар болуы мүмкін және олар: нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінуі мүмкін. Нормаланатын жоғалтулар негізінен атаулардың физикалық–химиялық қасиетінің өзгеруімен байланысты болып келеді. Бұлардың есептері объективті сипатта болғандықтан олардың жоғалтулары белгіленген денгейде нормаланады.
Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың т.б. нәтижесінде болады. Нормаланған жоғалтулар өндіріс шығыстарына жатқызылады, ал нормаланбайтын жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызылады және ол бойынша «кем шығу, жоғалту және құндылықтардың бұзылуы» деген субшоты ашылады да, ол мына шоттарымен корреспонденцияланады:
325 «Басқа да» шоты дебеттеледі де, негізгі құралдың жетіспеген баланстық құнына – 123-125 шоттары; материалдық құндылықтардың жетіспеген ақша қаражаттарына 451-452 шоттарына кредиттеледі.
Жоғалтулардың себебі ашылса, онда 334 шотында есепке алынған сомасы 333 шотында есептен шығарылалды, яғни 333 дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі. Ал егер де кінәлілер белгісіз болса, онда олар кәсіпорынның шығысына жатқызылады, яғни 821 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.
2.3 Басқа да дебиторлық қарыздар есебі.
Басқада дебиторлық қарыздардың есебіне келер болсақ, олар 33 «Басқалай дебиторлық қарыздар» бөлімшесіндегі шоттарда жүргізіледі. Бұларға мынандай шоттар кіреді:
331 «Өтелуге тиісті қосылған құн салығы»
332 «Есептелген сыйақылар»
333 «Қызметкерлеркерлердің және басқа тұлғалардың қарызы»
334 «Басқа да қарыздар»
Бухгалтерлік есепте ҚҚС бойынша есеп айырысуды көрсету үшін 331 «өтелуі тиіс ҚҚС» шоты қолданылады. 331 шотының дебеті бойынша 671 «жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу», 687 «Басқа да» шоттарының кредитімен корреспонденциялана отырып, алынған тауарлы материалдық құндылықтарды, атқарылған жұмыстарды және көрсетілген қызметтерді бейнелеп, ондағы акцептелінген шоттары бойынша ҚҚС көрсетеді. Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алынады, ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады. Егер де:
тауар алушы қосылған құн салығын төлеуші болып табылса;
жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады сатылған тауарға берілген шот – фактураның негізінде.
Қосылған құн салығының сомасы есепке жатқызылатын болып табылады егер:
тауарды алушы ҚҚС–ғын төлеуші болса;
төленген салық сомасы кеден заңдылығымен сәйкес келсе, яғни жүк кеденінің деклорациясында көрсеткендей болса;
төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін қуаттайтын болса;
тұрғын–үй қызметінде пайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома салық сомасымен сәйкес келсе;
Есептелген проценттер 332 «Есептелінген проценттер» шотында есепке алынады. Бұл шотта есептелінген проценттер бойынша дебиторлық қарыздар жөніндегі ақпараттарды табуға болады. Алынуға тиісті проценттік үстеме төлем 332 «Есептелген проценттер» шотының дебеті және 724 «Акциялар бойынша девиденттер және процент түріндегі табыстар» шотының кредитінде көрсетіледі.
Есептелінген проценттердің төленуі 441 «Есеп айырысу шотындағы қолма қол ақша», 451 «Кассадағы Ұлттық влюта түріндегі қолма–қол ақша», 431 «Ел ішіндегі валюталық шотындағы қолма-қол ақша» және т.б. шоттардың дебеті және 332 «Есептелген проценттер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі. 333 «Есептелген проценттер» шоты бойынша аналитикалық есептері қарыз алушы, вексель ұстаушы кәсіпорындар бойынша және уақыттың өтуімен туындаған проценттік қарыздары бойынша айналым ведомосінде немесе соған ұқсас машинограммасында жүргізіледі. 334 «Қызметкерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары» шотында дебиторлық қарыздардың келесі түрлері есеп ке алынады: есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған тауарлары бойынша ұсынылған займдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша.
Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысуды есепке алу. Өнеркәсіптік–шаруашылық қызметі барысында кәсіпорынның өз қызметкерлерінің қызмет бабы мен іс–сапарға жібереді, дүкендерден кеңсе жабдықтарын сатып алады,почта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп айырысу жолымен төленуі мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге қолма–қол ақша беріледі және олар сол алған ақшасына есеп беруі тиіс.
Іс – сапары бойынша жұмсалған шығыстардың есебіне келер болсақ іс–сапар шығыстары деп – кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің басқа кәсіпорынға бару үшін алған қаражатын айтады. Ол алдын ала жасалған еңбек шартымен, Қазақстан Республикасының еңбек заңымен қаралған шаралар бойынша бекітіледі. Іс–сапар шығыстары өтелетін шығыстар қатарына жатады.
Қазақстан Республикасының аясында іс–сапарда жүргендерге қоғам өз қызметкерлеріне үш айлық есептік көрсеткіш деңгейінде тәулік ақысы төленеді, демалыс және мейрам, сонымен қоса жолда болған күндері де қоса есептеледі. Нақты іс–сапар орынына барған және сол жерден шыққан күндері бойынша іс–сапар куәлігіне белгі соғады. Егер да еңбеккер бірнеше мекен – жайларға жіберілсе, сол барған жерлері бойынша түгел белгі соғуы тиіс. Іс–сапарға дейін шыққан және келген күндері куәлікте көрсетілген күнмен сәйкес келуі тиіс. Әдетте, іс–сапар мерзімі жолда жүрген уақытын есепке алмағанда 40 күннен аспауы керек.
Іс–сапарға жіберілген қызметкердің үй – жайды жалдауына кеткен шығындары негізінен ұсынылған құжаттардың негізінде, бірақ Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі бекіткен мөлшерден артық емес көлемде өтеледі. Іс–сапар бойынша өткізілген аванстық құжаттар бойынша белгіленген норматив денгейінде және тиісті құжаттар мен дәлелдеген жағдайда: іс–сапарда көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолына кеткен нақты шығындар мен қоса броньға кеткен шығыстары да қоса алынады. Егер де қызметкерлер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге іс–сапарға жіберілсе, басшының бұйрығымен қоса оның мерзімі, мақсаты, орны анықталады.
Іс–сапар шығыстары еңбеккерлерге қай елге барса, сол елдің валютасына алдын – ала қаралған смета бойынша төленеді, ал егер де ондай валюта болмаса, онда еркін конверттелетін валюта беріледі. Іс- сапардан оралғаннан кейін бас бухгалтердің көмекшісі алған аванстары бойынша оларды растайтын құжаттар мен бірге нақты жұмсалған шығындары бойынша есеп береді.
334 шоттың дебеті бойынша және мына шоттардың кредитіне келесі жазба жазылады: 451 – кассадан есеп берген кезде; 441–авансты есеп айырысу шотынан почта арқылы аударған кезде; 334–есеп беретін тұлғаға чек кітапшалары арқылы берілген кезде; 451–есеп беретін мемлекеттік салық маркаларын, почта маркаларын және т.б. беру кезінде. 333–шотының кредиті бойынша жазбалары мынандай шоттардың дебетіне жазылады: 201–206,208,222,223–сатылып алынған тауарлы–материалдық құндылықтардың және өндірістік дайындау – көлік шығындарының сомасы; 821 немесе 936 – іс–сапар, почталық, телеграфтық және басқа да шығындар; 451–авансты кассаға қайтару кезінде; 681–авансты еңбек ақысынан ұстаған кезде.
Есеп беруші адамдармен есеп айырысу шетел валютасымен жүзеге асырылуы мүмкін. «Есеп беруші адамдармен шет елдік валютамен есеп айырысу» аралық шоты дебеттеліп, 452 «Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма–қол ақша» шоты кредиттеледі. Шығындарды есептен шығару кезінде 821 «Жалпы және әкімшілік шығындар». 938 «Басқа да қосымша шығындар» шоттары арқылы жүзеге асырылады. 333 және 452 шоттар бойынша валютамен орындалған операциялар тенгелік бағам бойынша көрсетіледі. Бағамдық айырмасы сәйкесінше мына шоттарда көрініс табады: 725 және 844 шоттарда.
Өкілдік шығыстарының есебі. Қоғам өз қызметінің барысында өкілдік шығыстарын есеп беруге тиісті адамдар арқылы қолма–қол ақшалардың көмегімен жүзеге асыруы мүмкін. Ол негізінен ресми адамдарға сыйлы қызмет көрсету үшін, іскерлік контракт жасау үшін акционерлер жиналысына келген директорлар үшін және т.б. шаралар үшін алынуы мүмкін. Өкілдік шығыстарының сомасы заңда бекітілген нормасымен сәйкес келуі тиіс. Ресми кездесу кезінде шақырылған жақтардан қабылдаушы жақтардың қатысушылары көп болуы керек, яғни келген делегацияның саны аудармашылармен қоса есептелгенде бес адам болса, онда қабылдаушы жақтың да адамдары бестен аспағаны жөн. Өкілдік сипаттағы шаралардың алдын – ала қарастырылған шараға сай болғанын қуаттайтын құжаттарды қоғамның өзі әзірлеуі және есеп саясатында көрсетілуі керек. Өкілдік шығыстарды әзірлеу үшін негізгі құжаттар ретінде мыналар саналуы мүмкін:
басқа заңды тұлғалардың өкілеттілігін, басқарма қатысушыларын, директорлар кеңесін, бақылау комиссиясын қабылдау бойынша жүргізілетін шаралардың негізділігімен байланысты бұйрығы;
келушілердің келетін күндерінің және кәсіпкерлік жұмысты жүргізудің бағдарламасы күтілетін қатысушылардың саны, талқыға түсетін мәселелердің тізімі;
шығыстың әрбір баптарының негізділігімен байланысты жасалған шығыс сметасы.
Осы аталған құжаттар толық талқыланып, оның негізінде бұйрық жасалып, сол бұйрыққа кәсіпорын басшысы қол қойғаннан соң, ол бухгалтерияға беріледі, содан кейін жауапты тұлғаға, яғни есеп беруге тиісті адамға бекітілген смета мөлшерінде ақша бөлінеді.
Шара аяқталған соң, есеп беруге тиісті тұлға,бұйрықта қаралған шаралардың орындалу деңгейін дәлелдейтін: аванстық құжаттарын, оның шығысын растайтын алғашқы құжаттары мен және қоғам басшысы бекіткен сметаның орындалуы туралы актісін бірге бухгалтерияға тапсырады.
Аванстық құжаты мен сметаның орындалуы турралы актісін бекіткен соң, есеп беруге тиісті тұлғадан қабылдаған құжаттың негізінде шығындар сомасы 821, 811 шоттардың дебеті мен 333 шотының кредиті бойынша есептен шығарылады.
Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша есебі. 333 шотында жоғарыда келтірілген баптар мен қатар еңбеккерлердің кем шыққан және жоғалған мүліктерінің орнын толтыру бойынша есебі көрініс табады. Кем шығудың нәтижесінде қоғам шеккен зияны немесе құндылықтардың бұзылуы нарық бағасы бойынша есептелінеді, егер де заңмен басқа да тәртібі қаралмаса.
Кінәлі тұлғадан өндіріп алуға жататын сомасына 333 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі, яғни кем шыққан ақшаның немесе мүліктің нақты құнына; ал нақты құнымен нарықтық бағасының айырмасына 333 дебеттеліп, 727 шоты кредиттеледі. Ал мүліктің нарықтық құнынан ұсталатын ҚҚС сомасына 333 шоты дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі.
Келтірілген материалдық зияндар еңбеккерлердің жалақысынан ұсталуы мүмкін, ол кезде 681 дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі; ал егер де олар өз кінәсін мойындап, нақты қолма–қол ақшамен төлейтін болса, онда 451 шоты дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі. Талдамалы есеп әрбір еңбеккер бойынша жүреді.
Басқадай дебиторлық қарыздар шотында жалгерлік бойынша келіп түсетін міндеттемелеріне, бюджетке артық аударылған сомаларына, шағым–талап сомаларына, ТМҚ кем шығуына, нормадан тыс табиғи кемулеріне, айыппұлдарына т.б. ақпараттарына шолу жасалынады. Шағын–талап деп – кредитордың өзінің мүліктікң құқығымен мүддесінің бұзылуына байланысты қарыздары өз еркімен реттеу жөніндегі жазбаша талабын айтамыз. Белгіленген тәртіп бойынша талап еткенге дейін кредитор алдын – ала тікелей қарызданушыға шағым– талабымен баруы керек. Кәсіпорын шағым–талап бойынша қарыздарды уақытында және толығымен өндіріп алудың қажетті шараларын қолдануға міндетті.
Шағым – талапта
шағым – талап қоюшы қоғамның атауы;
шағым – талаптың номері және түскен күні;
тиісті актілерге сілтемесі;
мәлімдеушінің талабы;
шағым – талаптың сомасы және оның есебі;
мәлімдеушінің төлем және есеп айырысу реквизиттері;
тіркелген құжаттардың тізімі;
қоғамның басшысының қолы көрсетілуге тиісті.
Кем шыққан өнімдер немесе жиыны түгел емес өнімдер құнының орнын толтыру жөніндегі және осындай өнімдерді жеткізгені үшін айыппұл төлеуді қоса алғандағы шағым–талаптар екі ай ішінде қойылады. Тиісті құжаттардың негізінде шағым–талап сомаларын 334 шотының дебетінде – жабдықтаушыларға шағым–талап қойылған жағдайда 671 шоттың қате аударып есептен шығарылған сомалар бойынша банкке шағым–талап қойған жағдайда – 441 шотының кредитінен; төлеушілердің өздері мойындаған немесе сот ұйғарған көлемде келісімшартындағы міндеттемелерін орындамағаны үшін мердігерлерден, жабдықтаушылардан және тағы да басқа өндіруге тиісті айыппұл, өсім айыбы, тұрақсыздық айыбы сомаларына 727 шотының кредитінен есептен шығарады.
Қойылған шағым–талап бойынша төлем түскен жағдайда 441 шоты дебеттеледі де және 334 шоты кредиттеледі. Қойылған шағым–талап бойынша қойылған сомалардан бас тартқан кезде 334 шоты кредиттеледі де, 821 шоты дебеттеледі.
Ішкі шаруашылық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық – бұл кәсіпорындардың өз филиалдарымен, өз өкілдіктерімен, бөлімдерімен және өзге де ерекшеленген бөлімшелерімен және жеке балансқа шығарылғандармен есеп айырысу. Есепке алу тәжірибесінде кәсіпорындар мн жеке балансқа шығарылған бөлімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін атайды.
334–шоты бойынша аналитикалық және жинақтық есептерін ұйымдастырудың тәртібі 32 «Еншілес серіктестердің дебиторлық қарыздары» бөлімшесінің шоттары бойынша жүреді.
334–шотында мынандай есеп айырысулар есепке алынады: 1)шаруашылық ішінен бөлінген бөлімшелердің негізгі құралдары бойынша; 2)тауарлы–материалдық құндылықтардың босатылуы бойынша; 3)өнімдерді өткізу бойынша; 4)жұмыс және қызметі бойынша; 5)бөлімшенің қызметкеріне еңбек ақы төлеуі бойынша; 6)егер қордың тиісті бөлігі бөлімшелерге берілмей бас кәсіпорынның балансында есепке алынатын болса, онда тұтыну қорлары және солардың есебінен қаражат жұмсауы бойынша; 7)басқа да ағымдағы операциялар бойынша.
334 шотының дебеті бойынша бас кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері бөлігіндегі қалдығы, құрылымдық бөлімшелерінің оған дегенгі, ал құрылымдық бөлімшелерде–бас кәсіпорынның қарыздары көрсетіледі.